VIENAKO 1850EKO LITERATUR ITUNA

Vuk Karadžić

Lehengoan, blog honetan, 1954an Jugoslavia Sozialistaren garaietan, serbokroazieraren arau amankomunak ezartzeko saiakeraren berri eman genuen. Norbaitek pentsa lezake hori “Jugoslaviar Estatuaren Estatu-interesen araberako itun” bat izan zela, eta gainera, kontuan izanik Estatu sozialista bat zela, “diktadura peko arauak” izan zirela (denok baitakigu zeintzuk diren diskurtso nagusi antikomunistaren gakoak).

Hala ere, kroaziarrek eta serbiarrek aurretik beste Itun bat sinatu zuten, 1850an, Vienako Literatur Ituna deitutakoa. Itun hau Tito boterera heldu baino mende bat aurrerago, eta oraindik Jugoslavia existitu ez zenean sinatu zuten, eta batez ere kroaziar testuinguruan garatu ziren Itunaren ondorioak (Kroazia Austriar Inperioaren barne zegoen, Serbia ez). Zortzi izan ziren Itunaren sinatzaileak, bost kroaziar (Dimitrije Demeter, Ivan Kukuljević, Ivan Mažuranić, Vinko Pacel eta Stjepan Pejaković), bi serbiar (Djuro Daničić eta Vuk Karadžić) eta esloveniar bat (Franc Miklošič).

Mende bat geroago izan zen Novi Sadeko Itunarekin konparatuz, ikusiko dugun moduan, Vienako Itun hau are “arautzaileagoa”, edo preskriptibistagoa zen. Izan ere, Novi Sadeko Itunean arlo ezberdinetako bi tradizio ezberdin (bai ahoskerari –ekaviera eta ijekaviera-, zein aldaerari –Ekialdekoa eta Mendebaldekoa-, zein alfabetoari –zirilikoa eta latindarra- zegokienez) maila berean jartzeaz eta tradizio biak kontuan hartuko zituen hiztegi eta eskuliburu ortografiko bat egiteaz aritu ziren, eta hura adostu zuten; baina Vienako Itunean, ordea, aldaera jakin bat eta ahoskera mota jakin bat ezartzen da prestigiodun aldaera moduan: hau da, stokaviera, ijekavierazko ahoskeraz, eta honen barruak Ekialdeko herzegovinera –istočno herzegovački– aldaera, Dubrovniken zentru literarioa zuenak- lehenetsi zelarik (Itunean soilik “Hegoaldeko aldaera” aipatzen dute, “Mendebaldekoa” ikaviera eta “Ekialdekoa” ekaviera izango zirelarik). Gainera, azken puntuetan genitiboa nola deklinatu “h” letraren inguruko idazketari buruzko arauak, eta “r” letrak silaba bezala funtzionatzen zuenean hala mantentzea erabaki zuten, prst –“hatza”- hitza eredu jarriz (honek etnonimoei eragin zien baita; adibidez “kroaziarra” sustantibo gisa Hrvat (maskulinoan) edo Hrvatica (femeninoan) idatzi behar zen, eta izenondo gisa hrvatska (fem.) edo hrvatski (mask.); eta ez “Horvat”; “harvatska”, “horvatska” eta abar. Aldi berean, “serbiarra” izen moduan Srbin (mask.) edo Srpkinja (fem.) idatzi beharko zen, eta izenondo moduan srpska (fem.) edo srpski (mask.); eta ez orduan nagusi zen “Serbska” edo “Serbski” moduan). Hori dela eta, Itun honek idazkera fonologikoa lehenesten zuen, etimologikoaren gainetik (nahiz eta laugarren puntuaren bukaeran idazkera etimologikoari emakida bat egin).

Beste gauza bat interesgarri suertatzen zaigu: sinatzaileek “herri bakarraren partaide gisa, hizkuntza bakarra izateko beharra” aipatzen zuten. Hau XIX mendeko nazionalismo erromantikoaren oinarrizko ezaugarri gisa ikus zitekeen, baina kuriosoa da oso mende hartan kroaziarrek eta serbiarrek (intelektualek behintzat) euren buruan herri bakar baten partaide gisa ikustea, hain zuzen ere Estatu bakarraren partaide ez zirenean (Kroaziako serbiarrak eta Bosniako kroaziarrak kenduta); beraz, herri bakar bezala gisa sentitzeko “beharrik” edo “goitikako bultzadarik” ez zutenean ez zutenean. Kontuan izan behar dugu, orduan, Kroazian batez ere, hego-eslaviarren batasunaren aldeko mugimendu ideologiko-intelektual handi bat zegoela, “ilirismoa” (kroaziar nazionalista batzuek, egun, kroaziar mugimendu nazional gisa aurkezten dute). Edo kontrako norabidean egin al zuten bidea, hau da, lehenik hizkuntza bakarra zutenaren ebidentzia zela eta “beraz herri berekoak gara” ondoriora iritsi al ziren? Batean ala bestean izan, oso berri arraroa da egungo presentistentzat, edo “Jugoslavia herrien kartzela” dela uste dutenentzat. Haatik, beste egile batzuk kritikoagoak direnak, adibidez Vladimir Osolnik esloveniarra. Osolniken arabera, Itun honen bultzatzaile nagusia Vienako Gobernua izan zen, zeinak Inperio barneko terminologia bateratu nahi zuen.

Hala ere, ez zuten hizkuntzaren izenik aipatu. Batzuek “iliriera” edo “iliriar hizkuntza” izendatu nahi zuten hizkuntza, orduan Kroazian nagusiki bolo-bolo zebilen hego-eslaviar batasunerako mugimenduari erreferentzia eginez (Alojz Brlićek 1833an atera zuen jada “Gramatika iliriar” bat, herri hego-eslaviar guztientzat baliagarri zena). Bazeuden lan batzuk hizkuntza honi izen horrekin erreferentzia egiten ziotenak. Beste batzuk, Vuk Karadžić, adibidez, honen kontra agertu ziren, izen hau tradiziorik gabea zela esanez, eta serbiarrek euren hizkuntzaren izena aldatzea emakida handiegia zatekeelako. Hala ere, jada itzala hartzen zebiltzan “serbokroaziera” edo “kroaziera edo serbiera” bezalako formulazioa, eta halakoak nagusitu ziren bukaeran (serbiarren artean oraindik “serbiera” hitza ateratzen zen). Snježana Kordićek gogoratzen duen moduan Jacob Grimm alemaniarrak erabili zuen lehenik glotonimo hori 1824an, eta 1836an Jernej Kopitar filologo eta ilirista esloveniarrak erabili zuen. Itunaren aurretik, Ljudevit Gaj eta Ivan Franjo Jurić kroaziarrek ere erabiltzen zuen (Jurićek “kroato-serbiera” erabiltzen zuen). 1854ko eta 1859ko Zagreben agertu ziren gramatika-eskuliburuetan ere, halako formula erabili zen. Zagrebeko parlamentuak ere bat egin zuen, gero bukaeran adierazten dugun moduan, eta XIX mendeko bigarren erdian Europan zabaldu zen (beraz Kordićek gogorarazten digun moduan, “ez da egia kroaziar bereiztasunaren aldeko batzuek dioten moduan, denominazio hori XIX mendeko bigarren erdian hasi zela erabiltzen; denbora horretan atzerrian hasi zen orokortzen”). Garai horietako Zagrebeko parlamentuaren diputatuetako bat, Itun honen sinatzaile Ivan Kukuljević izan zen.

Itunaren bigarren puntuan azaltzen den moduan, Vuk Karadžić ezartzen dute Itunaren egikaritzaile nagusi moduan, bigarren puntuan ezartzen den moduan. Ez zen aukera txarra izan, Karadžić serbiar eta agian jugoslaviar filologorik handiena zelako. Karadžićek, nahiz eta bera ekaviar hiztuna izan, ijekavieraren aldeko apustua egin zuen; bai serbiar zein “hego-eslaviar” gehienek hala hitz egiten zutelako, eta baita ere serbiar poema epikoak hala idatzita zeudelako: esanguratsua da Karadžićek 1818an atera zuen “Serbiar Hiztegia” Srpski rječnik deitzea, “Srpski rečnik” deitu ordez. Baina Karadžić ez zen soilik horregatik ezagutua, baizik eta serbiarrei beste alfabeto berri bat eman zielako. Alfabeto ziriliko berri honek printzipio fonologikoak jarraitzen zituen; hau da, soinu bakoitzarentzat letra bat jartzea bilatzen zuen Vuk Karadžićek. Erreforma hauek, serbiarren artean etsai indartsu baten aurka borrokatu arazi zioten Karadžići; orduko elite intelektualaren eta Eliza Ortodoxoaren aurka. Izan ere, Karadžićek stokaviera idatzizko aldaera literario bihurtzeko ahaleginek (serbiarren artean gutxiengoarena zen baina bizirik zegoen aldaera torlakiarraz gain) orduan serbiarrek idazten zuten “eslavo-serbiera” edo “eliz-serbiera” alde batera uztea zekarten. Aldaera hau soilik literarioa eta liturgikoa zen, antzinako eliz-eslavieraren serbiar aldaera. Aldaera honen alfabetoa zen orduan idazteko serbiarrek erabiltzen zuten alfabeto bakarra, eta hizkuntza hau zen serbiarrek “Kultutzat” zeukatena, eguneko elkarrizketetan eta abestietan erabiltzen ez bazuten ere. Karadžićek herri-hizkeraren aldeko hautua egin zuen, eta aipatutako printzipio fonologikoak jarraituz, alfabeto zirilikoan letra berriak sartu zituen, beste letra batzuk, jada ahoskatzen ez zirenak eta funtzio etimologiko edo “historiko” soila zutenak deskartatu zituelarik. Hala, serbiera modernoaren aita genuen, eta Itun honekin, baita ere serbokroazieraren aita. Karadžićen indarra hainbesterainokoa zen, ezen bere stokavieraren aldeko borrokak kroaziarrengan ere indarra izan zuen, izan ere hauek kroaziar beste bi aldaerak, txakaviera eta kajkaviera, alde batera uztea gogo onez onartu zuten; honek aldaketa handia ekarri zuen, izan ere, txakaviera eta kajkaviera (azken hau Zagreben hitz egiten zena) ahoskera ekaviarrekoak ziren, eta kroaziar estokaviar asko ikaviar ahoskerakoak ziren.

Vienako Ituneko sinatzaileen artean hutsune nabarmen bat izan zen: Ljudevit Gaj kroaziarra, orduan “iliriar mugimenduaren” burua zena. Robert Greenbergen arabera, Gajk soilik stokaviera aintzar hartzea, eta kajkaviera eta txakaviera alde batera uztea ez zuen guztiz ondo ikusi, eta hauengantik elementu handiagoak sartu nahi izan zituen adostasun horretan. Gajk momentu horretan, Ituna eszeptizismo pixka batekin hartu zuen: “Denborak erakutsiko du proposamen hau praktikoa ote den eta benetako adostasun bat dakarren, edo distantzia eta ezinegona handitzea ote dakarren”. Hala ere, esan beharra dago, Itun hau urte batzuk pasatuta hobeto ikusi zuela, izan ere Greenbergen arabera, bere hizkuntza-ikuskerak Vuk Karadžićenaren antzekoak ziren eta gizon hau asko estimatzen zuen, hainbeste ezen bere latindar alfabetoaren erreforma Karadžićen erreformaren antzekoa izan zelarik. Horrela mintzatu zen urte batzuk pasata: “Harro egon gaitezen, eta esker dezagun gure Jainko Jauna kroaziarrok neba-arreba serbiarrekin lortutako Itun honegatik”. Vatroslav Jagić kroaziar filologo handiak (bera kajkaviera hiztuna zen, ez stokaviera-hiztuna) honela oniritzi zion Itunari: “Itun hau gure herriaren semerik onenek eginiko Itun bat da”. Hala ere, egon baziren Itun honen aurka agertu zirenak, adibidez Zadarreko hizkuntzalariak, zeintzuek ijekavieraren ordez orduan hiri horretan nagusi zen ikaviera lehenestearen alde egin zuten. Beste batzuek, Gajren hasierako ideiekin bat eginez, hiru aldaera nagusiak gehiago uztartu nahi zituzten. Beste batzuek, Ante Starčević nazionalistaren jarraitzaileek, “soilik kroaziar politika” egin nahi zuten serbiarrekin edozein akordio errefusatuz. Starčevićek serbiarren kontrako ikuskera klasista zuen, eta hura hizkuntzalaritzara eraman zuen Karadžićen hizkera herrikoiaren aldeko apustua kritikatuz, “baserritarren eta artzaien hizkera” deitu zuen. Kurioski, Starčević ekaviar ahoskeraren aldekoa zen, txakaviera eta kajkaviera hala zirenez, hura kroaziarragoa omen zelarik (kurioski, gerora, stokavieraren ahoskera ekaviarra Belgraden egin zen ofizial).

Hona bada, edukia:

————-

Guk geuk, azpian sinatzen dugunok, herri bakarrak literatura bakarra izan behar duenaz jabetuta, eta horretaz, gure literatura, ez soilik alfabetoen bidez, baizik eta baita ere ahoskeren bidez zatitua izaten ari denaz atsekabetuta, azken egunetan gurea dugun literatura ahalik eta gehien nola bateratzeko moduez eztabaidatzeko bildu gara. Eta horrenbestez, hau adostu dugu:

1. Ahobatez aintzatetsi dugu herriaren artean ez dagoen aldaera berri bat ez dugula egon badauden aldaerak nahasiz sortuko; askoz hobe dela egon badauden tokiko aldaeretatik bat aukeratzea hizkuntza literarioa egiteko. Eta hau hurrengo arrazoiengatik: a) Bakoitzak bere aldaera propioan irakurtzeko moduan idaztea ezinezkoa delako; b) Halako aldaera berri bat, gizakiaren sorkuntza izango denez gero, Jainkoak sortutakoak diren edozein herri-hizkera baino okerragoa zatekeelako; eta d) Beste herriek, alemaniarrek eta italiarrek adibidez, ez dituztelako euren erregistro berriak euren aldaerak batuz sortu, hoietako bat aukeratu dutelako hartan liburuak idazteko.
2. Ahobatez aintzatetsi dugu aldaera literario bezala hegoaldeko aldaera izendatzea dela, eta hau honegatik: a) Herriaren gehiengoak hala hitz egiten duelako; b) antzinako eslaviar hizkuntzarekiko, eta beraz beste eslaviar hizkuntzekiko hurbilekoena dela; d) herri-abesti ia guztiak aldaera honetan egin direlako; e) Dubrovnikeko literatura zahar guztia aldaera honetan egin delako; eta f) bai Ekialdeko zein Mendebaldeko fedeetako literatur figura ia guztiek honela idazten dutelako (denak arau guztiak jarraitzen ez badituzten arren). Beraz, adostu dugu aldaera honetan bi silaba dauden tokian ije idatzi beharko dela eta silaba bakarra dagoen tokian je, e edo i idatzi beharko dela, kasuak erabakitzen duen moduan; adibidez bijelo, bjelina, mreža, donio. Eta non silaba bi diren ala bakarra den zehazteko, eta beraz non je, non e eta non i idatzi behar den zehazteko oinarrizko arauak idazteko ardura Vuk Stefanović Karadžićek hartuko du, beste denok hala eskatuta.
   Aldaera honetan idatzi nahi ez duenik egon badago, gure ustez, herriaren zein batasun literarioaren onerako hobe du beste bi aldaera herrikoietako batean idaztea, ez dezaten herriarengan erroturik ez dagoen beste hizkuntza-nahasketa bat egin.
3. Ondo eta beharrezko deritzogu Ekialdeko fedea duten gure figura literarioek etimologiaren arabera dagokion tokian х idaztea, eta hala-nola Mendebaldeko fedea dutenek han h idaztea, Hegoaldeko eskualdeetako bi fedeetako hiztun askok hala hitz egiten baitute.
4. Ahobatez aintzatetsi dugu ez dela beharrezkoa izen arruntak genitibo pluralean deklinatzean direnean hitzaren bukaeran h idaztea, kasu honetan h hori ez baita ez etimologikoa, eta ez baita ez herri-hizkera hedatuan, ez eslaviera zaharrean, ez beste hizkuntza eslaviarretan aurkitzen. Konturatu gara idazle askok hain zuzen horregatik iritziko diotela beharrezko h hori idazteari, hala, beste hizkuntza batzuez bereizteko. Baina, alde batetik, kasu honetako forma asko berez (jada) bereiziak direlarik (adibidez zemalja, otaca, lakata, trgovaca eta abar), eta bestetik, antzeko formak ditugun beste kasu batzuetan idaztean bereizten ez ditugularik, eta kasu hauek beste herri batzuek ondo ezagutzen dituztelarik; aipatutako kasuetan hitzaren bukaeran h-rik edo bestelako sinbolorik ez idaztea ahobatez ondorioztatu dugu, hitza genitibo pluralean deklinatuta dagoela ulertzea posible ez den kasuen salbuespenarekin, kasu honetan azentuak markatuko ditugularik (anteko kasuetan ere egingo dugu).
5. Ahobatez ondorioztatu dugu silaba bakar bezala funtzionatzen duen r letraren aurretik ez a ez e ez idaztea, eta r letrak bere arabera silaba osatzea, arrazoi hauengatik: a) herriak hala hitz egiten duelako; b) Ekialdeko fedeko idazle guztiek hala hitz egiten dutelako (batek edo bik ezik); d) txekiarrek hala idazten dutelako; e) alfabeto glagolitikoz idatzitako eslaviar liburu gehienak hala idatzita daudelako; eta f) ez dagoelako frogatuta eslaviera zaharrean r-ren zein l-ren aurretik bokal motzak idatzi behar zirenik, posizio hauetan letra biok bokalak ordezten zituztelako, sanskritoan bezalaxe.

Hau da guk osatu duguna. Jainkoak nahi badu eta hemen guk hausnartutakoa herriak onartzen badu, konbentzituta gaude gure literaturaren bidean dauden oztopoak bidetik kenduko ditugula eta benetako batasuna eskurago izango dugula. Beraz, euren herrien zoriontasuna eta jakituriaren aurrerapena desiratzen duten idazle guztiei eskatzen diegu hemen adierazi ditugun hausnarketekin bat egin dezaten eta arau hauen arabera idatz dezaten.

Vienan, 1850.eko martxoaren 28an

Ivan Kukuljević, Dimitrije Demeter doktorea, Ivan Mažuranić, Vuk Stefanović Karadžić, Vinko Pacel, Franc Miklošič, Stjepan Pejaković eta Djuro Daničić.

———

Oharrak eta ondorioak:

Djuro Daničić

Itun hau sinatu eta berehala atera ziren gramatika ezberdinak Kroazian, Itunaren arauari jarraiki. Adibidez, 1852an Karadžićen Hiztegiaren bigarren edizioa atera zen. 1866an, Zagrebko Jugoslaviar Zientzien eta Arteen Akademiaren menpe, Djuro Daničićek zuzenduta, Kroaziar edo Serbiar Hizkuntzaren Hiztegia ateratzen hasi zen, hiztegi honek zenbait bolumen zituen eta proiektua 1975an bukatu zen. Ivan Brozek 1892an atera zuen Ortografia kroaziarra ere Itun honetan oinarritzen zen; eta baita 1899an Tomislav Maretićek argitaratu zuen Kroaziar edo serbiar hizkuntza literarioaren gramatika eta estilistika. 1901an Ivan Broz eta Franjo Ivekovićek Kroaziar hizkuntzaren hiztegia atera zuten bi bolumenetan. Herrialde eslaviarretatik at ere atera ziren gramatikak: 1867an Petar Budmanik Vienan Grammatica de la lingua serbo-croatica (illyrica) atera zuen.

Ivan Kukuljević

Itun honek, gerora, “Iliriar” guztientzako arau bat ezartzen lagundu bazuen ere, kroaziar guztientzat ere hizkuntza amankomun bat ezartzen lagundu zuen, stokavieraren oinarrian (kroaziar filologo nazionalisten arabera, kroaziar estandarizazioa XVII eta XVIII mendeetan hasi zen, ikusiko dugunez ikuspegi honek arazo handiak ditu). Garai horretan, urte bi lehenago, 1848an, eman zen orduko “Kroaziaren” –Zagreben inguruko aldea, Hrvatsko Zagorje izenez ezagutua- eta Eslavoniaren arteko batuketa politikoa, beraz Itun honek nolabait, kroaziar nortasuna zabaltzen ere lagundu zuen (ordura arte, “Kroaziar” etnonimoa gutxi erabiltzen zen Hrvatsko Zagorjetik haratago; eta are gutxiago Dalmazian edo Dubrovniken, hiri honetako XIX mendeko eslaviar katolikoek –Medo Pucić, Ivo Ćipiko, Matija Ban- euren burua “serbiartzat” baitzuten). Snježana Kordićen arabera, Itun hau izan zen kroaziarrei hizkuntza-marko bakar bat eman ziena, hain zuzen ere Itun “jugoslaviar” bat; ordura arte ez baitzegoen “kroaziar” hiru aldaeran arteko hizkuntza-komunitaterik. Are gehiago, Kordićek dioenez, Itun honen bitartez hasi zen “kroaziera” glotonimoa aldaera stokavierarengan hedatzen orduan ez baitzen erabiltzen, ordura arte tokiko eskualde-glotonimoak, edo “iliriera” edo “serbiera” erabiltzen baitziren. Hain zuzen, kroaziera eta serbiera batu zituen Itun honen ostean, Zagrebeko parlamentuak 1861an “jugoslaviera” hizkuntza ofizial egitea erabaki zuen; eta Vienako Gobernuak glotonimo hori debekatu zuenean –inplikazio politikoak tartean egongo zirela uste dugu-, 1867an “kroaziera, serbiera ere deitua” glotonimoa aintzatetsi zuen, hauxe ofizialduz (Dalmaziako Parlamentuak 1877an “kroatoserbiera edo serbokroaziera” glotonimoz ofizialdu zuen). Hainbeste izan zen hizkuntza bera zirenaren ospea, zein Franjo Ivekovićek Ivan Borzekin 1901ean Kroaziar Hizkuntzaren Hiztegia atera zuenean, honela justifikatu zuen hitzaurrean: “Hiztegi hau serbiarrek aterako balute, “Serbiar Hizkuntzaren Hiztegia” zatekeen. Baina ez, kroaziarrek idatzi dute, beraz, Kroaziar Hizkuntzaren Hiztegia da (…) Ez dugu “serbiar” hitza gehitu haiek idatziko balute agian “kroaziera” ere ez zutekeelako gehituko. Ahaideei hortzak erakutsi behar zaizki (…) Hala ere, gure lanaren parte handi bat aurrez eginda dago, 1852ko Karadžićen Serbiar Hiztegian oinarritu baikara”. Halako argudio nazionalistak erabiltzen zituen kroaziar batek ere hizkuntza bera zirela onartu zuen!

Hala ere, erabateko batasuna ez zuen lortu Itunak. Serbian 1878an independentzia formala atxiki zuenean, nahiz eta orduan Karadžićen alfabeto zirilikoaren erreforma onartu; Ekialdeko herzegovineraren ordez, Vojvodina-Šumadijako hizkera (vojvodjanski-šumadjinski), Belgraden nagusi zena hartu zuten, ahoskera ekaviarra –eta ez ijekaviarra- lehenetsiz (hala ere, hautu hori ere, vuktar printzipioetan oinarritu zuten, Serbiako Estatu berriko lurralde-parterik handienaren “herri-hizkuntza” zelakoan). Beraz, momentu hartan Vuk Karadžići kasu handiagoa egin zitzaion Zagreben Belgraden baino. Snježana Kordićek ironiaz begiratzen dio honi, esanez, serbiarrek zein kroaziarrek euren ikur nazional nagusienetakoak direnei kasu egingo baliete, “egun Belgraden ijekavieraz hitz egingo zatekeen, eta Zagreben ekavieraz”. Honela, bi hizkuntza ez, baina hizkuntza bakoitzarentzako bi eredu agertu ziren, eta horrek gerora, hizkuntza zatitu nahi zutenei atea zabaldu zien. Adibidez, egun zenbait filologo ofizialista (nazionalista) kroaziarrek (adibidez, Dalibor Brozovićek eta Radoslav Katičićek) “estandarizaziorako bi zentru ezberdin egon zirenez, orduan bi hizkuntza ezberdin dira” esaten dute. Kordićen erantzuna ere borobila da: hizkuntza handi gehienek estandarizazio prozesu bi (edo gehiago) dituzte, eta horrek ez du esan nahi hizkuntza ezberdin bi direnik, baizik eta hizkuntza plurizentrikoak direla; alemanieraren, gazteleraren, ingelesaren… kasuetan gertatzen den moduan.

Gaur egun, Kroazian Itun hau ez da Serbian bezain baloratua. Kroazian egungo linguista gehienek, 1991 osteko ideologiarekin bat eginik, serbiarrekiko Ituna gutxiestearen aldeko hautua hartu dute; beraz, Itun hau gaitzesten edo traiziotzat jotzen, edo bestela, Itunaren ikuspegi kroatazentriko bat aurkezten dute, “kroaziar ikuspegi nazionaleko” ituna izango bailitzan. Lehen taldekoek, Itun honek kroaziar hizkuntza “serbiartzeko” bide egin zuela diote, adibidez, Eugenija Bašićek. Honen ustez “Itunak stokaviar esklusibismo bat ekarri zuen, kroaziarrak diren kajkavierazko eta txakavierazko hitzak baztertuz”; Bašićek ia traiziotzat jotzen du Itun hau. Stjepan Babićek nolabait iritzi moderatuago bat adierazten du, asmoak deitoratu gabe, baina bide beretik jotzen du: “Maretićen Hiztegia, hiztegi deskriptibo bat izan zen, aldaera batea, edo zehazkiago Vuken eta Daničićen hizkuntzan egina, eta sekula ez zen kroaziar hiztegi normatibo bat izan”. Babićen ustez, Jugoslavia Sozialistak egin zuen Maretićen hiztegia “arauzko hiztegia”, “serbokroaziar hizkuntza eta batasuna behartzeko asmoz”. Bigarrenen artean, itun hau ikuskera kroatozentriko batetik irakurtzen dutenen artean, Milan Moguš dugu. Mogušen ustez, Ituna, “kroaziar hizkuntza indartzeko” bitartekari bat izan zen, “aukera on bat”; eta kroaziarrek sekula ez zuten ikusi Itun hau lotesle gisa “Karadžićek eta Daničićek hala nahi bazuten ere”. Mogušen arabera, Itunean, “kroaziarrek, euren artean garatua zen stokaviera-ijekaviera, Karadžićek serbiarrentzat hizkuntza literarioa egiteko erabili zuena, ofizialdu zuten Itun honetan”. Dalibor Brozovićek ere anteko irudia du, “kroaziar (iliriar) mugimenduak, pixkanaka kajkaviera eta txakaviera laga zituen XIX mendean, eta bi eta hiru hamarkada ostean, stokavierazko ikaviera, stokavierazko ijekaviera kroaziar hizkuntza homogeneoaren oinarri bihurtu zelarik”. Radoslav Katičić, ordea, serbiarren aportazioa txikiagotzearen aldekoa da: “Onartezina da atzerrian “serbokroaziar ikasketak” egitea, eta hauen erdigunean Karadžić jartzea, eta kroaziar ikasketak honen barruan sartzea”. Bi ikuspegi hauek Snježana Kordićek kritikatu egiten ditu, presentismo nazionalistatik abiatzen direla jakinik. Kordićen arabera, Itun honen aurretik ez zegoen kroaziarren, edo proto-kroaziarren (eslaviar katolikoen) arteko inolako batasunik, izan ere, kajkaviarrak, txakaviarrak eta stokaviarrak nekez uler zitezkeen elkar; hain zuzen ere, Itun honek, serbiarrekin egindako Itun honek eman zien hizkuntza-batasuna. Beraz, ezin daiteke aurkeztu (lehen joerakoek edo “gaitzesleek” egiten duten moduan) “kroaziar hizkuntza kutsatu zuen serbiartze” moduan. Ezta ere, nazio moduan, izan ere, Itun honen aurretik –jada esan dugun moduan- “kroaziera” askotan ez zen stokaviera izendatzeko erabiltzen, kajkaviera eta batzuetan txakaviera izendatzeko baino (eta egun “kroaziartzat” jotzen ditugun artean ere, “kroaziar” identitatea ez zegoen zabaldua, ikusi dugun moduan). Bestetik, itun honi ikuskera kroatozentrikoa ematen dutenak ere kritikatzen ditu Kordićek. Kordićen arabera, Brozovićen ikuskera faltsua da, garai horietan “iliriarrek” hego-eslaviarren batasun osoa nahi baitzuten ez soilik kroaziarrena (Ana Peti-Stantićek ere kroaziar filologo eta historiagileek, orduan “iliriar” deitzen zena “kroaziar” berridazteko moda hori gaitzetsi du).

Beraz, Ituna, serbiarrekin bat egitearekin bat, guztiz koherentea zen ilirismoarekin. Kordićen arabera (beste mezu batean hitz egingo dugu luzeago honen ideiez), Itunaren “gorespen kroatozentriko” hauen oinarrian, kroaziar hizkuntza-batasunean serbiarrek paper erabakigarria izana ezin eramatea dago (horregatik kroaziar filologo nazionalistek, Brozovićek kasu, “kroazieraren estandarizazioaren hasiera” XVII eta XVIII mendeetan kokatzen dute, koherentea euren ikuspegiarekin, baina faltsua: izan ere mende horietan stokaviera-, txakaviera- eta kajkaviera-hiztunak ezin zuten elkar ulertu). Adibidez, hori ikusten da Mogušen iritzian, Mogušek Itunaren aurretik kroaziarrek stokaviera-ijekaviera jada sendotua zutela eta hau serbiarrei pertsona bakar batek, Karadžićek soilik, eman ziela gisa aurkezten du; kontuan izan gabe Karadžićek egin zituen aldaera honetako serbiar herri-kanta eta ipuinen antologiak, zein aldaera horretan 1818an idatzi zuen Hiztegia. Moguši kasu egingo bagenio, jada XIX mende erdian kroaziar nazio-batasun argi bat zegokeen, hizkuntza-batasunarekin bat, baina datuek erakusten zuten arabera, orduan hasi zen kontzientzia hori sortzen, parte handi batean Itun honi esker. Bestetik, Mogušen arabera, kroaziarrek “serbiarren presio lotesleei” aurre egin bazieten, nolatan izan zitekeen posible hurrengo gramatika kroaziar guztiak Itun honen arauekin ateratzea (eta Hiztegia gainera Daničić serbiarraren zuzendaritzapean), edo “serbokroaziar” edo “kroaziar edo serbiar” glotonimoak nagusitzea.

Itun hau Serbian Vuk Karadžić oso estimu handian dute; euren hizkuntzaren pertsonarik garrantzitsuena dela diote askok. Gainera, hizkuntza bera direla oraindik (nahiz eta gero eta irmotasun gutxiagoz defendatzen den iritzia den) iritzi nagusia da Serbian. Batzuek, kontuan izanik Itunaren oinarrizko puntuak Karadžićek ekarri zituela (stokaviera-ijekaviera lehenestea) eta idatzitako lehen gramatika-eskuliburua Djuro Daničićek egin zuela, “kroaziarren hizkuntza literarioa serbiarrek eraiki zuten”, edo “serbiar ezaugarrien pe egin zen kroaziar hizkuntza literarioa” esaten dute, Branislav Brborićek adibidez (lehen esan dugun argudioa, orduan “kroaziar” giroan txakaviera edo kajkaviera erabiltzen zirela, eta garaiko batzuek stokaviera serbiartzat zutela). Muturrekoenek, Lazo Kostić edo Vojislav Šešelj bezalakoak “kroaziarrek serbiar hizkuntza lapurtu zuten” esatera ere iristen dira, baina gutxieneko iritzia da hori.

Oxandabaratz

NOVI SADEKO ITUNAREN TESTUA (+ IRUZKINA)

Euskal Herrian hizkuntza dugu mintzagai, hainbeste, ezen gure hizkuntzak herriari izena eman dion, besteetan alderantziz gertatu ohi denean (hori gertatzen denean, egon baitaude hizkuntza propiorik gabeko herriak). Jugoslaviaren askotan entzuten dugu “hizkuntzak ez zuela izan hainbesteko garrantzia”, izan ere, bosnakiarrak, kroaziarrak eta serbiarrak “erlijioak”, edo asko jota, “zibilizazio-esferak” bereizten omen ditu. Baina honek ez du esan nahi hizkuntzak garrantzirik ez duenik: izan ere, Jugoslaviaren garaian ofizialki serbokroaziera zen hizkuntza bakarra, orain lau hizkuntza ditugu (montenegroera baita!). Hizkuntzak garrantzirik izango ez balu, ez genuke halako “eboluziorik” ikusiko. Eta nola uler daitezke adibidez, 1972ko “Kroaziar Udaberrian” aldarrikapen nagusietako bat “kroaziar hizkuntza literario berezia” izatea edo egun Bosnian hiru hizkuntza ofizial (hirurak elkar-ulergarriak) izatea? Norbaitek esan dezake Jugoslaviaren kasuan hizkuntzak ez duela bereizketarik eragin, baizik eta eragindako bereizketak justifikatzeko edo zilegiztatzeko erabili zela, eta kasu honetan arrazoia ematen diogu. Baina hain zuzen, horrek erakusten du hizkuntza, kontakizun nazional post-jugoslaviarretan elementu garrantzitsua bihurtu dela.

Hizkuntza bakarra zen edo lau ziren? Edo bi? (Glotonimo tradizionalak “serbiera” eta “kroaziera” ziren, eta baita ere XX mendean zeuden bi nazio bakarrak). Bakarra bazen, hori herriak erabakita izan zen, edo Gobernuaren saiakera artifizial bat? (Batzuek “Proiektu ideologiko komunistaz” hitz egiten dute). Hizkuntza bakarra izateak esan nahi du arau bakarra behar duela? Edo glotonimo bakarra ezarri behar dela? Edo esan nahi du tradizio literario bat lehenesten zuela beste tradizioen gainean, alde bateko zein besteko nazionalistek esan moduan? (Kontuan izan behar da “Jugoslavia” Estatu berria dela, XX mendekoa, eta XIX mendean jada zentru literario ezberdinak bazeudela). Alfabeto bat, zirilikoa edo latindarra, bestearen gainetik jartzeko saiakerarik izan al zen? Ahoskera motaren bat akaso? (kontuan izan behar dugu bi ahoskera mota nagusi zeudela, ekaviera eta ijekaviera, eta biek euren literatura zutela; eta hirugarren bat, ikaviera ere bazegoela). Baina hizkuntza ezberdinak badira, Errepublika batetatik at bizi diren konnazionalek (Kroaziako serbiarrek, edo Bosniako kroaziarrek), euren Errepublikako aldaeran, edo euren aberkideen aldaeraz hitzegiten al dute? Krajinako serbiar batek “kroazieraz” hitzegiten du auzokideen moduan, edo “Serbieraz” berarengandik milaka kilometrotara bizi diren aberkideen moduan? Eta Bosniako kroaziar batek bere auzokide musulmanen edo Zagrebeko herritarren moduan hitz egiten al du?

Jugoslaviak hizkuntza bakarraren politikaren abiapuntu izan duen Novi Sadeko Itunaren testua dakarkizuegu, euskaraz. Itun honek abiapuntu bat ezarri zuen, aurretik, serbokroaziera hizkuntza bat edo asko zirela oso garbi ez baitzegoen. Kontuan izan behar dugu Itun hau itun filologikoa edo hizkuntzalaritzakoa zela, ez zuela Estatu politika ofizial bat gidatu; izan ere, Jugoslaviako Estatuak, printzipio federalei jarraiki, ez zuen hizkuntza ofizialik, Errepublika eta probintzia autonomo bakoitzak zuen bere lurraldeko hizkuntza ofiziala izendatzeko gaitasuna. Serbokroaziera sei errepubliketatik lautan soilik hitz egiten zen; beraz, beste bi errepubliketan (Eslovenian eta Mazedonian), itun honek ez zuen ia eraginik. Itun honek batasunaren alde egiten zuen, eta aparteko bi hizkuntza sortzeko “nahi artifizialak” gaitzesten zituen, baina ikusiko dugun moduan, bi aldaerak maila berean jarriz. Bestetik, ikusiko dugun moduan glotonimorik ere ez du ezartzen, nahiz eta “erabilera ofizialean bi parte osagarriak izan behar ditu” esaten zuen eta hala izan zen: ofizialki, Serbian eta Montenegron (eta atzerrian, gehienen ahotan) hizkuntza “serbokroaziera” zen, baina Kroazian “kroatoserbiera” zen (Bosnian bi adierak erabiltzen ziren); nahiz eta beste gauza bat den herriak erabilitako glotonimoa hala bihurtuko zenik: Ljudevit Jonke kroaziar sinatzaile nagusiaren arabera, “Itunak izen ofizial bat ezarri nahi zuen, baina ez zuen herriari glotonimo konkretu bat inposatu nahi” (testuan zuzenean agerten ez bada ere, “serbokroaziera” edo “kroatoserbiera” gidoitxo gabe idaztea erabaki zuten). Ituna hasieran nahiko adostasun handikoa izan zen, bai harrerari dagokionez, eta bai sinatzaileei zegokienez. Ituna, Serbiako Matica Srpska kultur-erakunde nagusiak eta Kroaziako Matica Hrvatska kultur-erakunde nagusiak sinatu zuten; eta sinatu zuten pertsonen artean, Ivo Andrić Nobel Sariduna, Matica Hrvatskako lehendakari Ljudevit Jonke, Matica Srpskako lehendakari Mladen Leskovac, “lehen Jugoslavian” hizkuntzalari nagusi iznadako Aleksandar Belić, Desanka Maksimović edo Miroslav Krleža Titoren idazle gogokoena zena zeuden. Praktikan, bai serbiar zein kroaziar egile eta hizkuntzalari guztiek sinatu zuten Ituna.

Edukiari dagokionez, ikusten dugun moduan, aldaera zein alfabeto zein arau-tradizio biak, zirilikoa zein latindarra, ekaviera eta ijekaviera, serbiarra zein kroaziarra, aintzatetsi eta maila berean jartzen ditu. Egia esan, gora-behera politikoak alde batera utzita eta hizkuntzalaritzari hertsituz, lanik gehiena XIX mendean egina zegoen, izan ere, bai Zagreben zein Belgraden estokaviera aldaera hartu zuten, beste aldaerak (Kroaziako kajkaviera eta txakaviera eta Serbiako torlakiera, eta batez ere Serbiar Eliza Ortodoxoak erabiltzen zuen “eliz-serbiera”, herri-hizkuntzan ia erabiltzen ez zena) alde batera utziz. Beraz, serbokroaziera “hizkuntza polizentriko” bezala ezartzen du, edozein unitarismoz edo hierarkizazioz aparte. Beste alde batetik, esan beharra dugu orduko “berdintasuna”; serbieraren eta kroazieraren artean ezartzen zuela. Zergatik? Oso azalpen erraza du honek: ordura arte ez zegoelako ez “bosnierarik” ez “montenegroerarik”, eta hizkuntzaren zentru literarioak Zagreb eta Belgrad zirelako. Bestetik, sinatu zen unean, Jugoslaviako Konstituzioaren arabera, montenegroarrak herri ziren, baina ez bosnakiarrak (1968an onartu zen nazionalitate hau). Hala ere, zenbaitek Itunaren lehen puntua kritikatu dute, Mendebaldeko aldaeren blokea ijekaviar ahoskerarekin, beraz Zagrebekin identifikatzen duelako eta Ekialdeko aldaeren blokea ekaviar ahoskerarekin, beraz Belgraderekin (badaude lexikoki Ekialdeko aldaeraren blokean sartu daitezkeen ijekaviar aldaerak: Bosnia Hego-Ekialdean, Herzegovina Hego-Ekialdean eta Montenegron hitz egiten direnak adibidez). Laugarren puntuan, dentifikazio hori saihestu egiten dute, “bi ahoskera nagusian kontestu orotan zilegitasun berekoak” zirela esanez.

Bestetik, eskuliburu ezberdinak egitea, gramatikakoak, orotografiakoak, zein lexikokoak (terminologia zientifikoari arreta berezia eman ziotelarik) egiteko erabakia hartu zuten, lan han Matica Srpskak eta Matica Hrvatskak batera hartuko zutelarik. 1963ko Konstituzio Federalean “serbokroaziera” agertu zen, eta baita ere urte horretan, Serbiako Errepublika Sozialistako Konstituzioak, hizkuntza ofizial gisa, “serbieraren” ordez, “serbokroaziera” jarri zuen.

Itunak gerora izan zuen arrakasta ez zen hasieran ematen arrakasta izan, arrakasta partziala baino. Puntu nagusian arrakasta izan zuen: hizkuntza bakarra zela adostua izatea lortu zuten, eta hori ez zen zalantzan jarrio serioski Jugoslavia 1991an desagertzen hasi arte. Hala ere, hartu zituzten lan asko ez zuten betetzerik izan. Egia izan zen 1960.ean Ortografia Eskuliburua atera zutela bi aldaeretan, baina Hiztegia ez zuten bukatu, 1967.ean lehen liburukia atera bazen ere (Ljudevit Jonke kroaziarraren eta Mihailo Stevanović serbiarraren zuzendaritzapean). Izan ere urte horretan, kroaziar intelektual batzuek Matica Hrvatskaren babespean “Kroaziar hizkuntza literarioari buruzko adierazpena” atera zuten, kroaziar aldaera serbiar aldaerak bigarrengoratu zuela esanez, eta Matica Hrvatskak proiektua utzi zuen; hiztegia Matica Srpskak bukatu zuelarik. 1971.ean kroaziar hizkuntzalari batzuek “Kroaziar Ortografiaren Eskuliburua” atera zuten, oso babestua izan ez zena, baina honen debekuak urte horretako “Kroaziar Udaberria” deitutako mugimendu politikoa pizten lagundu zuen. Kroaziarren ustez, batasuna 1966an Miloš Moskovljević serbiar sinatzaileak atera zuen Hiztegiak apurtu zuen (Hiztegi hori ere debekatua izan zen lehen edizioaren ostean, baina denbora batez irakurgarri izan zen).

Hala ere, azken gertakari hauek, arrakasta erabatekoa izatea ekidin bazuten ere, ezin digute entsarazi arrakastarik izan ez zenik edo txikia izan zenik. Izan ere, “Kroaziar hizkuntza literarioari buruzko Adierazpenak” ere ez zuen esaten kroaziera eta serbiera bi hizkuntza ezberdin zirenik, soilik glotonimoa izendatzeko auzian zentratu zen, hau da “kroaziarrek beren hizkuntzari “kroaziera” deitzeko eskubidean”. Adibidez, Adierazpen horrek, momentu batean, “Novi Sadeko ituank kroaziera eta serbiera funtsean hizkuntz-oinarri bera zutela justifikatzen zuen” zioen; eta geroagoko “Adierazpenaren izpirituaren urraketak” kritikatezn zituen, serbiar aldaera literarioak zentrua hartu omen zuela eta kroaziar aldaera gibeleratua izan omen zela salatuz (alta, horren froga konkreturik ez zuten eman, bigarren edo hirugarren mailako garrantziko erakundea zen Jugoslaviako Konpositoreen Biltzar baten salbuespenarekin). Bestalde, eskoletan, prentsan eta erakunde ofizialetan “kroaziar hizkuntza literarioa” ager zedin eta “serbiar hizkuntza literarioaren pare” ezar zedin eskatzen zuen Adierazpenak, jada garai horretan gertatzen zena. Beraz, serbiar aldaera literarioaren eta kroaziar aldaera literarioaren “berdintasunean” insistitzen zuten, baina hauek hizkuntza bera zirela esplizituki ukatu gabe (eta berdintasun hori indarrean zegoenean).

Arlo politikoan, eztabaida horien ostean ere, 1974ko Konstituzio Federalak, hizkuntza bakarra zela ondorioztatu zuen; baina Errepublika bakoitzaren Konstituzioetan, batasuna ere onartzen zen arren, batasunaren eta berezkotasunaren aarteko oreka mantentzen saiatu ziren: hala, 1974ko Kroaziako Errepublika Sozialistaren Konstituzioak, hizkuntza ofizial “kroatoserbiera hizkunza literarioa, Kroaziako aldaera estandarrean” aldarrikatu zuen, Bosnia-Herzegovinako Errepublika Sozialistakoak “serbokroaziera hizkutnza literarioa, Bosnia-Herzegovinako aldaera estandarrean”, eta Montenegroko Errepublika Sozialistakoak “serbokroaziera hizkutnza literarioa, Montenegroko aldaera estandarrean” (salbuespena Serbiako Errepublika Sozialista izan zen, “serbokroaziera hizkuntza literarioa, Ekialdeko aldaeran” ezarri baitzuen).

Hona beraz edukia:

————

Testu honen azpian sinatzen dutenek, Letopis Matice Srpske aldizkariak serbo-kroaziar hizkuntzaren inguruko inkesta betetzeko deitutako bilerara agertu direlarik, eta Novi Saden 1954ko abenduaren 8an, 9an eta 10ean aldeaniztuneko eztabaida izan ondoren, ondorio hauetara iritsi dira:

1. Serbiarren, kroaziarren eta montenegroarren hizkuntza herrikoia bera eta bakarra da. Beraz, hizkuntza literarioa, bere oinarria zentru bitan, Belgraden eta Zagreben, garatu duena ere hizkuntza bakarra da, bi ahoskera dituelarik: ekaviarra eta ijekaviarra.
2. Hizkuntza izendatzerakoan, beharrezkoa da erabilera ofizialean bi parte osagarriak aipatzea.
3. Bi alfabetoak, latindarra eta zirilikoa mila berean dira zilegi, eta beharrezkoa da bai serbiarrek zein kroaziarrek biak modu berean ikas ditzaten; hauxe eskola-irakaskuntzako helburu izan behar da.
4. Bi ahoskerak ere, ekaviarra eta ijekaviarra, arlo guztietan ere zilegitasun maila berekoak dira.
5. Gure hizkuntzaren aberastasun lexiko osoaz gozatzekoa eta hauxe erabat eta modu zuzenean garatu dadin, serbokroaziar hizkuntza literarioaren erreferentziazko hiztegi bat ateratzea beharrezkoa da. Beraz, Matica Srpskaren ekimena, Matica Hrvatskarekin batera lan honen ardura hartzekoa, erabat txalogarria da.
6. Terminologia bateratua garatzearena ere, berehala konpondu beharreko arazoa da. Beharrezkoa da bizitza ekonomiko, zientifiko, eta zentzu zabalean esanez, kulturaleko arlo guztietarako terminologia garatzea.
7. Hizkuntza amankomunak ere ortografia-eskuliburu bateratua behar du. Eskuliburu hau garatzea, egungo beharrizan sozial zein kultural premiazkoena da. Aditu serbiar zein kroaziarrek osatuko duten adostutako Komisio baten eskuliburu honen zirriborro bat egingo du. Erabateko onarpenaren aurretik, zirriborro hau idazleen, kazetarien, hezitzaileen eta bestelakoen elkarteen eskura jarriko da, eztabaidagai izan dadin.
8. Hizkuntza kroatoserbiar literarioaren garapen natural eta normalari oztopo artifizialak jartzearen kontrako jarrera izatea beharrezkoa da. Testuak bidegabeki “itzultzearen” joera gelditzea eta idazleen jatorrizko testuak errespetatzea beharrezkoa da.
9. Ortografia-eskulibururako eta terminologia-eskulibururako Komisioak gure hiru Unibertsitateek (Belgradekoak, Zagrebekoak eta Sarajevokoak), bi akademiek (Zagrebekoak eta Belgradekoak), Novi Sadeko Matica Srpskak eta Zagrebeko Matica Hrvatskak izendatuko dituzte. Terminologia garatzeko beharrezkoa da legezko eta estandarizazio ardurak dituzten instituzio federalekin eta bestelako adituen taldeekin elkarrizketak hastea.
10. Matica Srpskak hartzen du ondorio hauek Kontseilu Exekutibo Federalari; Serbiako Herri Errepublikako, Kroaziako Herri Errepublikako, Bosnia eta Herzegovinako Herri Errepublikako eta Montenegroko Herri Errepublikako Kontseilu Exekutiboei; Belgradeko, Zagrebeko eta Sarajevoko Unibertsitateei; Zagrebeko eta Belgradeko akademiei eta Zagrebeko Matica Hrvatskari helarazteko ardura; eta baita egunkari zein aldizkarietan argitaratzeko ardura.

Novi Saden 1954ko abenduaren 10ean.

Ivo Andrić, Aleksandar Belić, Živojin Boškov, Mirko Božić, Miloš Djurić, Marin Franičević, Krešimir Georgijević, Miloš Hadžić, Josip Hamm, Mate Hraste, Ljudevit Jonke, Marijan Jurković, Jure Kaštelan, Radovan Lalić, Mladen Leskovac, Svetislav Marić, Marko Marković, Živan Milisavac, Miloš Moskovljević, Boško Petrović, Veljko Petrović, Djuza Radović, Mihailo Stevanović, Zdenko Škreb eta Jovan Vuković.

——-

Oharrak:

Ahoskera ezberdinak, batez ere “jat” letra (latinez ě eta zirilikoz ѣ bezala idazten zena) ahoskatzeko eboluzioaren forma ezberdinen arabera sortu ziren. Kontuan izanik Balkanetan migrazio asko eman direla, askotan ahoskera ezberdineko jendea batera bizi da, eta ez dago etnia-bereizketarik. Ahoskera ekaviarra aldaera estokaviera (bai Zagreben zein Belgraden garatutako aldaerek estokaviera zuten oinarri) hitz egiten den Serbiako alde gehientan eta Kroaziako Eslavoniako hegoaldean erabiltzen da. Horrez gain, bazterreko aldaerek, kroaziar kajkavierak eta txakavierak eta Serbiako torlakierak, ahoskera ekaviarra dute baita, baina hauek hizkuntza literario prozesuetatik at geratu ziren XIX mendean. Ahoskera ijekaviarra, aldaera estokaviera hitz egiten den Kroaziako, Bosnia-Herzegovinako eta Montenegroko parterik handienean eta baita Serbiako lurralde mugakide batean hitz egiten da. XIX mendean, Belgraderen inguruan garatu zen hizkuntza literarioak ekaviera aintzatetsi zuen, eta Zagreben inguruan garatu zenak, ijekaviera (halere, lehen aipatu dugun moduan, ekaviera batez ere Belgraderen inguruarekin, “Ekialdeko aldaeren blokearekin” identifikatzen bada, eta ijekaviera Zagreben inguruarekin, “Mendebaldeko aldaeren blokearekin”; korrelazio hau ez da perfektua; egon baitaude “Ekialdeko” aldaera ijekaviarrak). Badago hirugarren ahoskera bat estokavieraren barruan, ikaviera, baina ikaveirak ez zuen “hizkuntza estandarizaturik” garatu (Herzegovinan eta Dalmazian erabiltzen da batez ere), eta ikaviera hitz egiten zutenak (Mendebaldar blokeko aldakiak hitz egiten zituzten ikavieradunek) ijekavieraren menpe geratu ziren.

Ezberdintasunak ahoskerakoak dira: adibidez, “aurrera” napred esaten da ekavieraz, naprijed ijekavieraz eta naprid ikavieraz; “izarra” zvezda ekavieraz, zvijezda ijekavieraz eta zvizda ikavieraz.

Egungo “kroazierak” eta “bosnierak” ijekavieran dute oinarri, eta baita berriki Montenegroko Gobernuak ofizialdu duen “montenegroerak”. “Serbierak” Serbian ekaviera du oinarri, eta Republika Srpskan ijekaviera. XXI mendeko 10. hamarkadan Montenegrok “montenegroera” ofizialdu aurretik, “serbiera” zen hango hizkuntza ofiziala eta gaur egun montenegroar ezberdinek ere hala dute, Gobernuarentzat jada ez bada ere. Montenegroko serbiera ere ahoskera ijekaviarrekoa da.

Matica ezberdinak, eslaviar herrietan bertako kultura, baina bereziki hizkuntza eta literatura azkartzeko elkarte herrikoiak ziren; gurean EHE, Euskal Idazleen Elkartearen edo AEKren eta tokiko euskara elkrteen arteko zerbait izango ziratekeen. Matica Srpska 1826an sortu zen Budapesten (eta 1864an Novi Sadera eraman zuten egoitza), eta Matica Hrvatska 1842an Zagreben. Kontseilu Exekutibo ezberdinak Gobernu ezberdinak ziren, Kontseilu Exekutibo Federala Jugoslaviako Gobernua eta Herri Errepublika bakoitzak ere Kontseilu Exekutibo propioa zuen. “Zagrebeko eta Belgradeko Akademiak”, Serbiako eta Kroaziako Arte eta Zientzien Akademiak ziren; kultur arlo ezberdinak (ez soilik literatura) arautu eta ikertzen dituzten kultur-erakunde ofizialak. Gurean Euskaltzaindia eta Eusko Ikaskuntzaren arteko nahasketa bat izango lirateke. Serbiar Arte eta Zientzien Akademia (Српска академија наука и уметности/Srpska akademija nauka i umetnosti; SANU laburduraz) 1886an sortu zen, baina bere aurrekari izan zituen erakundeak 1841koak dira. Kroaziako Zientzien eta Arteen Akademia (Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti; HAZU laburduraz) zaharragoa da, 1866an sortu zen Zagreben, Jugoslaviar Zientzien eta Arteen Akademia izenarekin (Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti; JAZU laburduraz), 1941ean “Kroaziar” izena hartu zuen, JAZUtik HAZU izatera pasa zelarik.

Hasieran 25 sinatzaile baziren ere, gerora beste 63k sinatu zuten.

Oxandabaratz

Skopje, gainbegiratu bat

Realak Vardar Skopjeren kontra jokatu zuenaren aitzakiarekin, Mazedoniako Errepublikaren edo Mazedoniako Errepublika Jugoslaviar Ohiaren hiriburuari buruzko post bat egingo dugu, Euskal Herrian hiri hau pixka bat hobe ezagutua izan dadin. Guk berez posta partidaren aurretik egin nahi izan genuen, baina ondoren egitea baino beste erremediorik ez dugu izan.

Skopjeren historia laburra

Mazedonia jende askorentzat herrialde ezezaguna bada ere, agian historia garaikide modernoaren aldetik historiarik konplexuenetako bat du, batez ere identitate aldetik; berez zaila da Mazedoniaren historia laburra kontatzea. Hasteko, esango dugu, mazedoniar kontzientzia nazional modernoa nahiko berria dela; Robert Newman britainiar antropologoak 1935ean Mazedonia bisitatu zuenean, “familia batzuetan neba-arreba batzuk bulgariarrak eta beste batzuk serbiarrak ikusi izan ditut”. Egun Mazedoniaz esaten ohi da “izena Greziak jartzen dio auzitan, hizkuntza Bulgariak, Eliza Serbiak eta populazioa Albaniak”. Honek erakusten du herri honen nolabaiteko “anbiguitate” historikoa, eta gaur egun, euren nortasun berezia berresteko duen lehentasuna edo obsesioa (eta azalduko luke zergatik ikusten diren hainbeste estatua Skopjeko kaleetan).

Tesla Ordua: 32 irratsaioa

Arratsaldeon lagunok!!

Ekainaren seian egin genuen irratsaio honetan, hasteko Toma Zdravkovićen abesti batekin hasi gara, “kafana muzika” deitutako estiloko abestia, estilo honen nondik-norakoak azaltzeko balio izan digu honek.

Berri txar batekin hasi gara, aurreko eginean, ekainaren 5ean hain zuzen, Montenegro NATOn sartu baitzen. Lehengoan Dušan Marković lehen ministroak goi-bilkura batean parte hartu zuen, baina oraindik Estatua ez zen NATOren parte. Orain esan dezakegu (beren biztanleen iritziaren kontra bada ere), bai, badela. Montenegrotik atera gabe, bertako zenbait eragilek Montenegroko kostaldeko Boka Kotorska (Kotorreko Badia) eskualdearentzat autonomia-proiektu bat aurkeztu dute, eta horretaz ere aritu gara. Kontuan izan behar dugu Boka Kotorska, turismoa dela eta, historikoki Montenegroko eskualderik aberatsena eta aldi berean europarzaleena (beraz, independentziazaleena) izan da historikoki. Beraz, nahiko bitxia da orain Gobernu europarzale bat boterean egonda halako kanpaina hastea, eta batez ere jakinda kanpaina horren atzean alderdi serbiarzale batzuk daudela jakinda. Arrazoien bila ibili gara, eta hainbat faktore aipatu ditugu.

Berriekin jarraituz, Kroaziako Udal-hauteskundeak, Mazedoniako Gobernu-eratzearen ondorengo mugimenduak, Mazedoniaren eta Greziaren arteko hurbilketa berria, Albaniako hauteskundeen aurrean alderdien artean izan diren ustelkeria akusazio ezberdinak eta Serbian abiarazi den alfabeto zirilikoaren aldeko kanpaina aipatu ditugu.

Berriekin bukatzeko, baina ez garrantzia txikiagoa duelako, Kosovon gudaren ondorioz sexu-erasoen biktima izan diren emakumeek laguntzearen inguruko eztabaidaren inguruan aritu izan gara. Bertako agintarien 20.000 biktima kalkulatzen dituzte. Hala ere, serbokosovarren arabera, erasotuak izan ziren serbiar emakumeak ahazten ditu txosten honek, eta baliz egina izan da “serbiar gizona erasotzailea vs erasotutako albaniar emakumea” eskema edo estereotipoa potentziatzeko.

Bukatzeko kirolen emaitzekin jo dugu. Batez ere Vardar Skopje Mazedoniako taldeak (gizonezkoen) Europako Eskubaloi Txapelketan lortu duen balentria zoragarriaz aritu izan gara, finala PSGri (Frantzia) 24-23 irabazi ostean Europako txapeldun berria baita. Jugoslaviako kirolaren historian hau mugarri bat da; eta meritu handiagoa da, kontuan izanik taldeko 18 jokalaritatik 11 jugoslaviarrak direla, fitxaketak eta izan handien kontratazioak nagusitzen diren garai honetan, jugoslaviar harrobiaren indarra erakusten du garaipen honek.

Bukatzeko Balkanetako herrialde ezberdinetan futbol Liga eta Kopa lehiaketek (bai emakumezkoenek zein gizonezkoenek) bukaeran izan dituzten emaitzez informatu dugu.

Entzun programa lotura honetan:

Tesla Ordua, 31. irratsaioa

Kaixo serbokroazieradunok!!

Maiatzaren 30ean egin genuen programa duzue hau.

Gaurkoan, hainbat berri ekarri ditugu zuengana. Lehenik eta behin, noski politikarekin hasi gara, eta nola ez, mugaz gaindik joan diren irudiez aritu izan gara. Izan ere, ezaguna izan da NATOren goi-bilkuran Dušan Marković Montenegroko lehen ministroari AEBtako lehendakari Donald Trumpek emandako bultzakada(txoa), berau lehen lerroan jar zedin. Oso grafikoa izan da Mendebaldean ematen diren botere harremanen gainena ilustratzeko, batez ere, kontuan izanik Montenegroko Gobernuak NATOn sartzeko borondate handia jarri duela, bere herritarren kontrako guda politikoa hasteraino. Halere, Marković ez da barregarri geratu den balkaniar bakarra, Kolinda Grabar-Kitarović Kroaziako lehendakariaren portaera ere, oso arraroa izan baita goi-bilkura horretan.

Mazedoniarekin jarraitu dugu, eta honi buruz, Zoran Zaeven Gobernu berriaren gainean hitz egin dugu. Azkenean bera izango da  Kroaziako lehen ministro, eta bere alderdia sozialdemokratak 11 ministerio izango ditu, zazpi izango ditu albanomazedoniarren Integrazio Demokratikorako Blokeak, eta bi Albaniarren Aliantzak.

Serbiara egin dugu salto geroago, izan ere, bertako lehendakari Aleksandar Vučić lehendakariak adierazi duenez, Errusaira eta Txinara hurbilketa estrategia hasi du. Serbiarren eta txinatarren arteko harremana ez da soilik Serbiara mugatzen, Bosniako Republika Srpskako lehendakari Milorad Dodikek, Republika Srpskako hezkuntza-kurrikulumean, txinera bigarren hizkuntza atzerritar bezala sartzea proposatu baitu.

Hizkuntzalaritza izan dugu programa honen gai nagusia. Jugoslavia ohiko hainbat intelektualek eta baita herritarrek hizkuntza amankomunaren aldeko manifestu bat sinatu dute, serbiera eta kroaziera (eta baita 90. hamarkadan “bosniera” bezala ezagutzen hasi zirena Bosnian, eta berriki baita  ere “montenegroera” bezala batzuk) hizkuntza bera direla aldarrikatzeako. Hizkuntza amankomunerako joera nagusi zen Jugoslavia sozialistan, baina 1991 urtetik aurrera kontrako joera nagusitu da, kasu batzuetan ezberdintasunak artifizialki behartuz. Esan beharra dugu han ere “euskalkiak” badituztela, baina tradizionalki ez dituzte ez Estatu politikoak ez eta “etniak” banatzen. Hala ere, denek ez dute ondo hartu manifestu hauek, atera dira ahotsak (tartean Kroaziako lehendakariarena) zeintzuek, manifestu hau “jugonostalgiarekin” edo “jugoslavismo ideologikoarekin” nahastu duten. Beraz, hizkuntzari buruzko polemika honi buruz hitz egin dugu luze; hala ere, Euskal Herrian ez gara lehenak izan, Gaur8 astekariak artikulu hau atera baitu guk baino lehenago.

Eta bukatzeko futbola izan dugu hizpide. Serbiako(gizonezkoen) Kopan, Partizanek 1-0 irabazi dio Izar Gorriari eta horren berri eman dugun, baita ere, Serbiako Emakumeen Ligari buruzkoa (Spartak Subotica izan da taxpeldun; Kopa oraindik ez da jokatu), zein Kroaziako Ligei buruzkoa (emakumezkoetan Osijekek titulua poltsikoan du Liga bukatu ez den arren, eta gizonezkotan Rijeka izan da txapeldun). Futbolak, Partizanen zaleez osatuta dagoen Grupa JNA taldea ezagutarazteko balio izan digu.

Programa entzuteko hemen:

Tesla Ordua, 30. irratsaioa

Egunon, Drina Zubiaren jarraitzaileok!!

Maiatzean programak erritmo onean egin ditugu, baina arazo batzuk direla medio, blogera erritmo berean igotzerik ez dugu izan.

Maiatzaren 23ko programa honetan,gehienbat, Kroaziako Udal hauteskundeak izan ditugu mintzagai. Hauteskunde honetan, agintean den alderdi eskuindarrak, HDZk (Kroaziako Batasun Demokratikoak) ez ditu oso emaitza onak izan; landagunean eutsi badio ere, hiri handietan zigorra jaso baitu. Sozialdemokratak pixka bat hobeto ibili dira, nahiz eta Zagreben lehen itzulian (Kroazian Frantziako Estatuan erabiltzen den antzeko sistema bat erabiltzen dute), Milan Bandić independenteak irabazi.

Jarraitzeko, Mazedoniako ipuin amaigabearen amaieraz hitz egin dugu, azkenean badirudi Zoran Zaev sozialdemokrata izango baitela lehen ministro. Zaevek hauteskundeak irabazi ez arren, jakina izan da albaniarrekin egin izan duen paktu baten ostean Legebiltzarrean gehiengoa lortu duela. Halere, Gjorgje Ivanov lehendakariak ez zion Gobernua osatzeko enkargua eman nahi sinatutako ituna “Konstituzioaren aurkakoa” zelakoan. Tentsio giro handia egon da, eta azkenean, badirudi sinatutako akordioa moldatu behar izna dutela sozialdemokratek eta alderdi albanomazedoniarrek. Eta hauteskundeekin jarraituz, Albaniako hauteskundeak ere gurean izan ditugu irratsaio honetan.

Polemikarekin jarraituz, Marko Perković Thompson abeslari kroaziarra berriz dugu berrietan, kasu honetan Eslovenian jotzea debekatu izan diotelako. Abeslari famatu honen eskuin muturreko letrak onartezinak direla esan dute Esloveniako agintariek.

Politikarekin bukatzeko, Serbiaren eta Kosovoren arteko harremanaren kapitulu berri bat ireki zaigu aste honetan, beraz, haren gainean ere ibili izan gara.

Bukatzeko futbolaz mintzatu izan gara, izan ere Serbiako (gizonezkoen) Liga Belgradeko Partizanek irabazi du, Liga bukaera bikain baten ostean, azkeneko zazpi partidak irabazita.

Programa entzuteko, egin klik hemen:

Uz Maršala Tita (Tito mariskalarekin bat)-Vladimir Nazor

Uz Maršala Tita (Tito mariskalarekin bat) abestia Vladimir Nazor partisano eta politikari kroaziarrak konposatu zuen, partisanoentzako abesti gisa. Gerora, bai gudan eta bai guda osteko urteetan ospe handia izan zuen, Kroazian eta Jugoslavia osoan. Ikusiko dugun moduan, partisanoak eta klase kontzientzia (Ukabila, sufrimendua hatzetan)  uztartzen dituen poema bat da.

Vladimir Nazor (Iturria: Wikipedia)

Eta ez da gutxirako, Vladimir Nazor guda garaian partisanoekin ibili baitzen. 1943.ean Nazio Askapenerako Kroaziako Estatu-Batzorde Antifaxistako (ZAVNOH) lehendakaria izan zen. ZAHVNOH, Kroaziako Gobernu klandestinoa zen, Kroaziako partisanoen beso politikoa edo “Estatu paraleloa” (Jugoslavia mailako AVNOJen, Jugoslaviako Nazio Askapenerako Estatu-Batzordearen parte zen). Nazor, ZAVNOHren lehen biltzarrean, 1943.eko ekainaren 13an Otočac herrian (Plitvice lakuetatik gertu, egungo Kroaziako Krajinan) sortu zen, eta 1944.eko maiatzaren 8 eta 9 artean “Kroaziako Estatu Federala” (gero Kroaziako Errepublika Sozialista izango zena) sortu zuen. ZAVNOHk azken bilera 1945.eko abuztuaren 21ean egin zuen, non Kroaziako Parlamentu Nazionala bilakatu zen. ZAVNOH oso garrantzitsua izan zen etorkizuneko Jugoslavia federala sortzeko eta baita ere Kroaziaren izaera anitza (serbiarrak Kroaziaren herritar parekideak eta Kroaziako “nazio osagarri” zirela aintzatetsi zuen, aintzatespen hau 1990.ena arte, hau da Jugoslavia desagertu arte egon zen indarrean). Nazor Kroaziako parlamentuko lehendakari eta beraz, Kroaziako lehendakari  izan zen 1949.eko ekainaren 19an hil egin zen arte (bere heriotzarekin banandu ziren Kroaziako Herri Errepublikaren lehendakariaren eta Kroaziako parlamentuaren lehendakariaren karguak).

Realak Belgraden jokatu zuenekoa

Partizan Euskal Herrira datorren honetan, ez dugu ahantzi behar lehenago ere Euskal Herrian jokatutako taldea dugula Belgradekoa. Izan ere, 1990ko udazkenean jokatu zuen, UEFAko Kopan Realaren kontra jokatzea egokitu zitzaionean.

Egia esan, Reala nahiko momentu goxoan zegoen. 80. hamarkada oso hamarkada ona izan zen txuriurdinentzat.Hamarkada horretan lortu zituen Realak momentuz irabazi dituen bi Ligak (1981 eta 1982 urteetan), Alberto Ormaetxearen eskutik, eta baita ere 1987an Toshack entrenatzaile zela irabazitako Kopa. Gainera, 1987-1988 denboraldian Ligako azpitxapeldun izan ziren donostiarrak. Aurreko denboraldian, 1989-1990ean, Reala bosgarren geratu zen, eta Kopan final-laurdenetara iritsi zen, Bartzelonaren kontra final-laurdenetan Camp Noun 1-0 galduta eta Atotxan 3-3 berdindutan kanpoan geratu ziren txuriurdinak.

Partizanen sorrera eman zuen taldea, Argazkian Peko Dapčević eta Koča Popović (behean erdian, alkondara zuriz) agertzen dira. (Iturria: FK Partizanen webgune ofiziala)

Aurrean Belgradeko Partizan (Партизан) taldea izan zuten gipuzkoarrek. Belgradeko talde hau, 1945ko urriaren 4an sortu zen militar talde baten iniziatibaz. Fundatzaileen artean Svetozar Vukmanović “Tempo” (Светозар Вукмановић “Темпо”), Konstantin “Koča” Popović (Константин Коча Поповић) eta Petar “Peko” Dapčević (Петар “Пеко” Дапчевић) egon ziren (1). Dapčevićek esan zuen moduan “gu denok partisanoak ginen, beraz ez genuen zalantzarik gure taldeari “Partizan” izena jarriko geniola”. Hiru horiek izan ziren batez ere kluba fundatu zutenak. Ez ziren Armadako bigarren mailako pertsonaiak, bazik eta jugoslaviar partisanoen armadan goi mailako postuak izan zituzten pertsonak. Bideo honetan Dušan Mihajlović Partizaneko zalek esaten duen bezala “gure taldea fundatu zuten askok, Jugoslaviako askapen gudan borrokatu aurretik Espainiako Guda Zibilean borrokatu zuten” (3:40 minututik aurrera). Aipatu ditugun hiruren arean, Popović Jugoslaviako Herri Armadaren gakoetako bat izan zen 1943ko Sutjeska Ibaiko Borrokaldian eta 1953tik 1965era Jugoslaviako Kanpo Arazoetarako Ministro izan zen. Vukmanović Jugoslaviako Alderdi Komunistako Komite Zentraleko kide izan zen denbora askoa, eta Dapčević 1944an Belgrade askatzeko ofentsiba sobietar-jugoslaviarrean parte hartu zuten tropa jugoslaviarren buru izan zen.

Athletic eta Serbia: 60. hamarkadara begirada bat

Athleticek Belgradeko Humska (Хумска) kaleko Partizan Zelaian (Stadion Partizana//Стадион Партизана) zelaian -90 hamarkada arte Jugoslaviako Herri Armadaren ohorez JNA Zelaia (Stadion JNA// Стадион ЈНА) bezala ezagutua, Partizan jugoslaviar armadaren taldea baitzen) deitutakoa- aste honetan jokatuko zuen partida ez da talde zurigorriak Serbian jokatuko duen lehena, ezta zelai horretan jokatzen zuen lehen aldia. Agian lehoien zale gutxik jakingo dute datua, baina 60 hamarkadan Athleticek bitan bisitatu zuen Savak eta Danubiok topo egiten duten hiria.

1. bisitaldia: OFK Belgrad

1964/1965 denboraldian, jokatu beharreko Azoken Koparako (gaur egungo UEFA Koparen aurrekari gisa hartzen da, nahiz eta txapelketa hau FIFAk antolatua izan) sailkatu zen Athletic, aurreko denboraldian Liga kaxkarra egin ondoren (zortzigarren geratu zen Athletic, baina laugarren geratu zen Zaragozak Kopa irabazterakoan Errekopa jokatu zuen, eta bosgarren geratu zen Elxek uko egin zion parte hartzeari). Athleticek 1958 urtetik titulurik ez zuen irabazi, eta bolada nahiko kaxkar batean zegoen, 50ko belaunaldia erretiratu ostean.

Txetnik mugimenduaren historiari buruzko liburu berri bat; ingelesez eta frantsesez.

Txetnikak. Erdian, euren buru Draža Mihailović jenerala.

Pogledi argitaletxeak, Bigarren Mundu Gudako txetnik mugimenduaren inguruan liburu barri bat atera du, bai ingelesez (The Kingdom of Yugoslavia in World War Two) eta bai frantsesez (La Royaume de Yougoslavie dans la Seconde Guerra mondiale). Liburua Miloslav Samardžić idazleak idatzi du (Branko Petrovićek itzuli du ingelerara eta Slobodan Kostadinovićek frantsesera). Argitaletxe honek Ivo Andrić Elkarteari eskatu dio bere jarraitzaileei hau jakinarazteko eta horrela egiten dugu. Liburuak 40 euro balio ditu eta helbide honetan eskatu daiteke: https://www.pogledi.fr/en/the-kingdom-of-yugoslavia-in-wwii

Argitaletxearen kolektiboa Serbiako Kragujevac hirian jaio zen1982an, Unibertsitate aldizkari kultural gisa. 1990an argitaletxe bilakatzen da. Frantzian ere saltzen du, bertako banatzaile batekin 2013an akordioa lortu ostean. Miloslav Samardžić autorea 1963an jaio zen Serbiako Aleksandrova hirian eta 1989an Kragujevaceko Unibertsitatean Ekonomia lizentziatura lortu zuen. 1987tik aurrera Pogledi argitaletxearen editore-burua da.